Streszczenie:Kultura prawna Chin nie opiera się na idei indywidualnych praw człowieka, lecz na konfucjańskiej idei harmonijnego społeczeństwa. Współczesne prawo konstytucyjne Chin – zwłaszcza te elementy odnoszące się do ochrony praw człowieka – uległo przeobrażeniu pod wpływem orzeczenia Sun Zhigang Case (孙志刚事件) z 2003 r. Tego roku 27-letni Sun Zhigang został zatrzymany, a 20 marca 2003 r. zmarł w wyniku pobicia w klinice ośrodka zatrzymań C&R (拘留所, juliu suo) w Guangzhou (Kanton). W momencie zatrzymania nie mógł przedstawić żadnego dokumentu tożsamości. W efekcie, C&Ry zostały zniesione, a prawo przemieszczania się uległo liberalizacji.Wprowadzenie Konstytucja Chińskiej Republiki Ludowej[1] z 1982 r. zakłada budowanie ustroju opartego na ogólnych zasadach równości i ogólnego poszanowania wobec prawa. W praktyce jednak nie do końca miało to miejsce. Ponadto ustrój Chin nie przewiduje kontroli konstytucyjności aktów prawnych (judicial review). Prawa człowieka nie znajdowały się w centrum uwagi elity władz Chin z uwagi na inny rodzaj zmian – rozpoczął się proces transformacji ekonomicznej. Zostały implementowane prawa i wolności ekonomiczne, którym towarzyszył silny proces modernizacji i urbanizacji.Jednocześnie w dobie globalizacji i promocji praw człowieka, również w Chinach zaczął się powolny proces transformacji. Bezpośrednim wydarzeniem, które spowodowało zmianę paradygmatu postrzegania praw człowieka była sprawa śmierci migrującego pracownika Sun Zhiganga w Guangzhou (Kantonie) w 2003 r. Zmarł on w wyniku fizycznego znęcania się, którego doznał podczas przetrzymywania w Centrum Zatrzymań i Repatriacji (C&R). Sprawa wywołała ogromne zainteresowanie w mediach, co doprowadziło ostatecznie do zniesienia systemu C&R przez rząd krajowy. Aby jednak prześledzić losy sprawy Sun Zhigang pożądane jest zanalizowanie następujących zagadnień: 1) Znaczenie konfucjanizmu i taoizmu dla konstytucji Chin, 2) Harmonijne i zaplanowane społeczeństwo, 3) Losy Sun Zhigang.1) KonfucjanizmPołączenie konfucjanizmu i taoizmu leży u źródła tradycji prawnej Chin. Konfucjusz (Kǒngfūzǐ, 孔夫子)[2] podzielił system prawny na: li礼 (禮), czyli obrzędy, obowiązki moralne i ściśle prawne podejście odwołujące się do pisanego prawa fa (法). Li ma inne znaczenie[3]. Implikuje to „długotrwałą rywalizację między li, która miała zostać rozwiązana poprzez wybór polityki legislacyjnej: zasady moralne, oparte na właściwych wartościach wspólnotowych i właściwych standardach postępowania, zyskały oficjalne uznanie państwa, podczas gdy prawa imperialne zyskały moralną moc reguł odzwierciedlające naturalny porządek rzeczy”[4]. Stąd indywidualne prawa człowieka nie wynikają z konfucjanizmu, są wręcz z nim sprzeczne.Według Konfucjusza główną cnotą kierującą zachowaniem przywódcy jest ren 仁 (życzliwość). Ponadto, w chińskim prawie rządzi zasada和 (harmonii), która odnosi się do wzajemnych korzyści dla całego społeczeństwa. Umowa społeczna państwa chińskiego opiera się na idei harmonijnego społeczeństwa – héxié shèhuì (和谐 社会) – która wywodzi się z koncepcji Konfucjusza o Wielkiej Harmonii (społeczeństwie idealnym lub doskonałym), dàtóng (大同) i społeczeństwie dostatnim, xiǎokāng shèhuì (小康 社会). To fundamenty oficjalnej polityki państwa chińskiego – guócè (国策) – w post-transformacyjnej, nowoczesnej epoce.W okresie Nowego Ruchu Kulturowego (新文化 运动), 1915-1919, konfucjanizm został zduszony w imię demokracji i nauki. Według Zhu Chenga[5] we współczesnych Chinach następuje odrodzenie konfucjanizmu, ale tylko dla przedstawicieli elit rządowych, socjalistów i uczonych. Konfucjanizm jest potrzebny z następujących powodów: 1) rozwiązywania problemów, 2) usprawiedliwienia postaw nacjonalistycznych, 3) wdrażania porządku moralnego. Jednak współcześni Chińczycy, jak zauważa Zhu Cheng, zwłaszcza ludzie młodzi, nie wyznają idei konfucjańskich, o ile nie ma to bezpośredniego przełożenia na materialny dobrobyt.Idee konfucjańskie były stosowane poniekąd w argumentacji dotyczącej ochrony praw w sprawie Sun Zhiganga.2) Harmonijne i zaplanowane społeczeństwo Cechą charakterystyczną społeczeństwa chińskiego jest polityka planowania w kierunku lepszej jego organizacji. Polityka rejestracji gospodarstw domowych, wprowadzona przez Mao Zedonga w czasach planifikacji gospodarki i społeczeństwa, hukou (户口), miała ku temu służyć.Chińczycy z terenów wiejskich zaczęli migrować do miast. Hukou zaczęła się zmieniać i wydawałoby się, że straciła na znaczeniu we współczesnych Chinach. Hukou odnosi się do systemu rejestracji gospodarstw domowych, który dzieli ludność na dwie kategorie: rolników – rejestrujących się na obszarach wiejskich oraz ludności nierolniczej (miejskiej) – na obszarach metropolitalnych, ustanowionych zgodnie z przepisami dotyczącymi rejestracji Hukou w 1958 r. przez Narodowy Kongres Ludowy (NPC). Tsang [2016: 8] zauważa, że „była to próba zabezpieczenia postępu w kierunku kolektywizacji na obszarach wiejskich i kontrolowania niedoborów żywności w miejskich Chinach”.Celem było uregulowanie ruchu wewnętrznego Chińczyków. Stworzył on legalne miejsce zamieszkania dla każdej osoby i „związał” każdą osobę z tym mieszkaniem. Informacje zawarte w Hukou obejmowały szczegóły dotyczące narodzin, zgonów, małżeństw, rozwodów i przemieszczania się wszystkich członków rodziny.Migracja z obszarów wiejskich do aglomeracji miejskich może być trudna, ponieważ miejskie Hukou ma więcej przywilejów niż migrujący z innych prowincji, ale jest to jedyna możliwość poprawy ich warunków życia. Wang [2005: XII-XIII] zauważa, że „ludzie są różnie traktowani w zależności od miejsca ich legalnego pobytu, a zmiana i relokacja legalnego pobytu każdego obywatela musi zostać zatwierdzona przez rząd”. Sytuacja ludności migrującej – zwłaszcza studentów – jest szczególnie trudna[6].Hukou skupił się na pochodzeniu osób, natomiast danwei (单位) – również wprowadzony przez Mao – odnosi się do miejsca zatrudnienia i przynależności politycznej. Wcześniej wszyscy pracownicy miejscy byli zorganizowani w ramach danwei: fabryka, sklep, szkoła lub urząd rządowy. Xie i in. [2010: 12] zauważyli, że „w Chinach przed reformą danwei byli w dużej mierze odpowiedzialni za generowanie nierówności w zakresie świadczeń, ale nie dochodów. W trakcie reformy gospodarczej centralna rola danwei w ustalaniu wysokości świadczeń została zastąpiona przez rynek prywatny (w przypadku mieszkań) lub opiekę społeczną (w przypadku świadczeń medycznych i emerytur)”. Danwei był „pierwszym krokiem i głównym kanałem wdrażania polityki partyjnej w chińskiej infrastrukturze socjalistycznej” [Tsang, 2016: 8]. Danwei i hukou nadal było ważne, niezależnie od regionu czy sektora, aż do roku 2003.3) Losy Sun ZhigangSun Zhigang (1976–2003) pochodził z Huanggang w prowincji Hubei. Był absolwentem Wuhan University of Science and Technology. Po chińskim Nowym Roku 2003 opuścił Hubei i udał się do sąsiedniej prowincji Guangdong, w południowych Chinach. Najpierw znalazł pracę w Shenzhen, ale później wyjechał do Kantonu, aby pracować dla Daqi Garment Company.W momencie zatrzymania Sun Zhigang nie mógł przedstawić jednego z trzech dokumentów tożsamości, i.e. tymczasowego zezwolenia na pobyt (暫住 証), albo dowodu osobistego, albo ostatecznie zezwolenia na pobyt (hukou), które należało do jego rodziny w prowincji Hubei.Oficjalna sekcja zwłok na Uniwersytecie Zhongshan, autoryzowana przez rodzinę Sun, wykazała brutalne pobicie jego ciała na 72 godziny przed śmiercią, chociaż nie było żadnych oznak zewnętrznych uszkodzeń.W następstwie jego śmierci, trzej prawnicy chińscy: dr Xu Zhiyong, dr Yu Jiang i dr Teng Biao przygotowali oficjalną argumentację na podstawie naruszenia zasady konstytucyjnej, ale – co istotne dla rozważań – nie na podstawie naruszenia praw człowieka znanych w zachodniej kulturze prawnej habeas corpus, ale biorąc jako podstawę prawną niekonstytucyjność działania centrum zatrzymań C&R.Prawnicy napisali do Krajowego Kongresu Ludowego, kwestionując konstytucyjność przepisów dotyczących opieki i repatriacji, ale nie praw człowieka, albowiem wiedzieli, że argumentacja oparta na zachodniej kulturze rozumienia znaczenia indywidualnego prawa nie będzie rozpatrzona. Stwierdzono, że jednym szczególnym problemem związanym z przepisami było to, że zostały one przyjęte – w odniesieniu do C&R – jako rozporządzenie przez Radę Państwa, a nie w drodze ustawy przyjętej przez cały Kongres. W rezultacie argumentowano, że ustawa C&R dotycząca pracowników migrujących była niezgodna z Konstytucją, ponieważ naruszała artykuły Konstytucji dotyczące praw obywatelskich.Zakończenie Prawo chińskie nie przewiduje kontroli konstytucyjności aktów prawnych. Jest to inne ujęcie prawa opartego na ideach konfucjanizmu. To z niego wynika system hierarchii społecznej. Kategorie społeczne, takie jak hukou i danwei, zostały wprowadzone przez Mao celem kontroli społeczeństwa. Niemniej jednak gospodarka rynkowa napędzała siły transformacyjne, w wyniku których nastąpiły migracje wewnętrzne.Sprawa Sun Zhigang doprowadziła do zmiany funkcjonowania mechanizmów kontroli oraz stratyfikacji społecznej. Hukou – wprawdzie nie został zniesiony de iure w 2003 r., ale de facto stracił na znaczeniu.Ponadto, w dniu 20 czerwca 2003 r. premier Wen Jiabao ogłosił zniesienie systemu aresztowania i repatriacji (C&R) ze skutkiem od 1 sierpnia. Areszt został zastąpiony ośrodkami obsługi ubogich lub bezdomnych w ramach nowych środków pomocy osobom bez opieki. System prawny dotyczący hukou oraz zezwoleń na pobyt i pracę dla pracowników migrujących pozostał niezmieniony, ale stracił na znaczeniu. Chińczycy od 2003 r. mogą przemieszczać się z dużo większą swobodą niż miało to miejsce dotychczas.Dr. Łukasz CzarneckiUniwersytet Pedagogiczny im. KEN w KrakowieEmail: [email protected][1] Constitution of The People's Republic of China, 4.12.1982, konsultacja: http://en.people.cn/constitution/constitution.html (data 13.11.2020)[2] Konfucjanie byli znani jako ru 儒, termin używany do praktykujących rytuały. Jak zauważa Watson [2007: 8]: „W Analektach Konfucjusz często używa terminu dao, co oznacza „ścieżkę lub drogę”, a co za tym idzie, „metodę robienia rzeczy”. (…) Odnosi się konkretnie do cech pokojowego, życzliwego i wyróżniającego się kulturowo rządu, typowego dla okresów idealnych rządów, zwłaszcza z wczesnych lat dynastii Zhou”.[3] Li jest wyrazem porządku, moralnej odpowiedzialności, moralności, etc.[4] L. Moccia, (2018). The Idea of “Law” in China: An Overview, in Golota, L., Hu, J., Van der Borght, K., & Wang, S. (Eds.). Perspectives on Chinese Business and Law. Intersentia, s. 68.[5]Wywiad z Zhu Cheng (朱承), Shanghai Academy, Shanghai University, 15.10.2019 r.[6] „Plemiona mrówek” (蚁 族 yǐ zú) jak nazwyne są grupy studentów, które mieszkają na obrzeżach miast, żyją w niskich warunkach. Absolwenci uniwersytetów z biednych regionów migrują do dużych miast i stają się „plemionami mrówek”. Wzmacnia się poczucie bycia outsiderem, 外地人 (wàidìrén).Referencje:Constitution of The People's Republic of China, 4.12.1982, konsultacja: http://en.people.cn/constitution/constitution.htmlMoccia, L. (2018). The Idea of “Law” in China: An Overview, in Golota, L., Hu, J., Van der Borght, K., & Wang, S. (Eds.). Perspectives on Chinese Business and Law. Intersentia, p. 59-94.Tsang, Eileen Yuk-Ha (2016), Understanding Chinese Society: changes and transformations, Singapore: World Scientific.Wang, Fei-Ling (2005). Organizing Through Division and Exclusion: China’s Hukou System, Stanford, California: Stanford University Press.Watson, Burton (2007). Introduction, in Confucius, The Analects of Confucius, New York: Columbia University Press.Xie Yu, Quing Lai, Xiaogang Wu, (2009), Danwei And Social Inequality In Contemporary Urban China, Res Sociol Work, 1(19): 283–306. doi:10.1108/S0277-2833(2009)0000019013.
